تحلیل خواب، نامه ای از ناخودآگاه

همه ما در زندگی تجربه خواب (رویا) دیدن را داریم و در آن لحظات گویا این تجربه واقعـی است. اما تنها بعد از گذشت چند لحظه از بیداری متوجه می‌شـویم که همه آن‌ها را در عالم خواب تجربه کرده ایم.

هیجانات و موضوعاتی که درخواب تجربه می‌شوند همواره در طول تاریخ مورد توجه افراد زیادی بوده اند اما شاید مهم‌ترین سوالی که بشر در این رابطه پرسیده این است: آیا خوابم هدف یا معنای خاصی دارد؟

فروید از بنیانگذاران مکتب روانکاوی، خواب را کاملا ناخودآگاه می‌دانست و معتقد بود محتوای رویاهای ما مجموعه‌ای از تصاویر زندگی آگاهانه‌مان و تحت‌تاثیر امیالی است که در بیداری دنبال برآورده کردن آنها هستیم و طبق این دیدگاه بعضی از این امیال که به‌طور ناخودآگاه دنبال برآورده کردن آن‌ها هستیم قابل‌قبول و برخی دیگر مثل تکانه‌های جنسی معمولا مذموم و غیرقابل پذیرش هستند.

رویاها محدود به تمایلات ما نمی‌شوند

بعد از فروید مشهورترین نظریه‌پرداز در ارتباط با تحلیل رویا، کارل گوستاویونگ است. نظریات و نوع تحلیل خواب یونگ هم منطبق بر روش فروید بود، اما مهم‌ترین وجه تمایز او با فروید مربوط به بحث ناخودآگاه بود؛ فروید صرفأ به ناخودآگاه شخصی (گذشته فرد) توجه داشت اما یونگ معتقد بود انسان علاوه بر ناخودآگاه شخصی از یک ناخودآگاه جمعی نیز برخوردار است.

یونگ ناخودآگاه جمعی و نماد‌های جمعی (کهن الگوها) را مجموعه ای از اتفاقات تاریخ بشر می‌دانست که در ناخودآگاه افراد وجود دارد و تحت شرایطی برای خودآگاه قابل دستیابی است.

مطالعات و تجربیات یونگ او را به اين جمع‏بندي رساند كه ناخودآگاه جمعی منبع واقعي كل آگاهي انسان است. منبع قابليت‏ های انساني مثل تفكر، استدلال، آگاهي و احساسات. هر ويژگي اي كه در آگاهي ما وجود دارد، ابتدا در ناخودآگاه بوده است و سپس راه خود را براي بالا آمدن به سطح خودآگاه پيدا كرده است.

روان عظيم ناخودآگاه طبيعت به تدريج بخشي از خودش را به صورت آگاهي نـژاد انسـان درآورده است. او نيروي خلاقه ای را در حال كار در طبيعت ديد، يك كار طاقت فرسای كيهانی که در طول يك زمان نامتناهي در حال انجام است تا اين ويژگی نادری كه به آن آگاهي مي‌گوييم، متولد شود.

يونگ معتقد بود كه خدا و همة موجودات در طول زمان مشغول به كار بوده‏اند تا خودآگاهي را وارد عالم هستي كنند و حال نوبت انسـان است تـا نقش تكامل اين آگاهي را به عهده بگيرد.

او معتقد بود همه آنچه که در رویا ظاهر می‌شود فقط تمایلات جنسی سرکوب شده نیست و در آن زمان در مقاله ای نوشت: “درست است که انسان جنسیت دارد اما دل و قلوه هم دارد، پس آیا می‌شود گفت چون قلوه دارد همه مشکلات جسمی‏اش از همان یک عضو است؟! انسان بدوی که من برخلاف فروید مدت‌ها بین آنها زندگی کرده‏ام، هم خواب می‏دید، او که هیچ مشکلی برای امیال جنسیش نداشت و راحت ارضایشان میکرد!”

رویا؛صدای ناخودآگاه

هر خواب یک نامه باز نشده از ناخودآگاه است. یونگ و یونگین‏ ها معتقدند خویشتن حقیقی (Self) ما را بسمت خودش فرا می‌خواند. ما غرق در دنیای بیرون هستیم و متوجه این دنیای درونی نیستیم. اما ناخودآگاه ما را رها نمی‌کند و اگر به پیام‌هایش توجه نکنیم از طریق مشکلات بیرونی و احتمالا بیماریهای روان تنی پیامش را منتقل می‏کند. بيشتر مشكلات عصبی، احساس گسستگی و خـلا معنا در زندگي‏ های معاصر، به دليل جدا شدن ذهن آگاه از ناخودآگاه است.

 

به عنوان يك موجود آگاه، يك حس مبهم در همه ما وجود دارد كه بخشي از وجودمان را گم كـرده‏ايـم و چـيزي را كـه زمـاني مـتعلق بـه مـا بـوده است، از دست داده‏ايم. جدايي ما از ناخودآ گاه، به معناي جدايي ما از روح و زندگي معنويمان است و نتيجة آن از دست دادن زندگي مذهبي است، زيرا در ناخودآگاه است كه ما درك شخصي‏مان از خدا و تجربه الوهيت را مي‏يابيم. ناخودآگاه ارتباطش را با ما از دست داده و فقط به زور تضادهاي دروني، نشانه‏هاي روانشناختي و خواب‌ها مي‏تواند راه خودش را به زندگي ما باز كند.

مفهوم فردیت چه کمکی به تحلیل رویا می‌کند؟

آگاهي انسان از مواد اولية ناخودآگاه شكل مي‏گيرد و بـه كـمك یک جريان پيوسته به تدريج از ناخودآگاه به سطح خودآگاه مي‏آيد و رشد می‏کند. آميختن محتويات نـاخودآگـاه بـا ذهـن آگـاه تـا آنجـا ادامـه مي‏يابد كه در نهايت ذهن آگاه بتواند تماميت كامل (فردیت) ما را نشان دهد و انسـان فردیت یافته شكل گیرد.

 

يونگ معتقد بود هر انساني نقش خاص و فردي خود را در ايـن تكـامل آگاهی بر عهده دارد، زيرا همانطور كه ظرفيت جمعي ما براي آگاهي، از ناخودآگاه جمعي بيرون مي‏آيد، فردیت هر شخص هم از ناخودآگاه فردیش متولد مي‏شود. هر كدام از ما بايد در طول زندگي فردي خود، تكامل نژاد بشر را به ظهور برسانيم و ظرفي باشيم كه تكامل آگاهي را به جلو مي‏رانيم.

 

زندگی درونی؛ مشورت با ناخودآگاه

بشر قبل از ما هم درگیر مشکلات بیرونی بوده است، برای همین شواهدی وجود دارد که گویا یک سیستم انطباقی عالی در ذهن ناخودآگاه ما ذخیره شده است. یونگ معتقد بود انسان مدرن در رویاهاش نیازهای معنوی اش را می‏بیند، بنابراین وقتی بیماری به او مراجعه می‏کرد که به دلیل درگیری با مشکلات شخصی از پا در آمده بود،  سعی می‏نمود به کمک خود فرد، آن پیر خردمند (تجربیات دو میلیون ساله انسان) را که در ناخودآگاه جمعی وجود دارد خطاب قرار دهند.

او معتقد بود ما در رویاها با این بشر دو میلیون ساله که نماینده هر کدام از ماست ملاقات و مشورت می‏کنیم، برای همین از بیمارانش می‏خواست خوابهایشان را یادداشت کنند و عقیده داشت معمولا در رویاها راهی برای فرد هست. در نهایت به بیمارش می‏گفت: “من نمی‏توانم به شما بگویم چه کار کنید اما ناخودآگاه شما می‌تواند، پس برو و به خوابهایت توجه کن و دوباره بیا”.

 

محتوای خواب‌ها

رویاها به عنوان تجلی آشکار ناخودآگاه، شامل تحرکاتی ترکیب شده از نمادها هستند که بیانگر حرکات، تضادها، تعاملات و گسترش سیستم‏های عظیم انرژی ناخودآگاه است.

زبان ناخودآگاه نمادین است؛ درواقع درست مثل آتش که ذاتا حرارت تولید می‌کند، ناخودآگاه ذاتا نماد تولید می‌کند. این تصاویر نمادین نباید بعنوان یک واقعیت قابل لمس در نظر گرفته شوند. اگر بتوانیم این نمادها را بخوانیم توانایی درک پیام‌های ناخودآگاه را پیدا میکنیم.

 

ناخودآگاه نه تنها در شب و در خواب بلکه در تمام ساعات بیداری هم در حال ارسال تصاویر و نماد هاست. این پیامها در بیداری به صورت یک جریان پیوسته از تکانه‏های انرژی که بشکل احساسات، خلقها و بیش از همه تصاویر تخیلی، و در خواب به صورت رویا راه خود را به ذهن آگاه باز می‏کنند.

 

کار با رویاها

در کار با رویاها که در مکتب یونگ یک کار درونی ارزشمند است، ما خود را با سطحی از وجودمان که از دید حواس خارجی واقعی نیست، اما چیزی بیشتر از واقعیت است، پیوند می‏دهیم.

دراینجا قصد داریم بطور خلاصه به روش چهار مرحله ای کار روی رویاها که توسط رابرت الکس جانسون تدوین شده است، بپردازیم. لازم به ذکر است که تمام مراحل توضیح داده شده در ادامه باید روی کاغذ ثبت شود.

 

ایجاد تداعی

ابتدا خوابی را که دیدید با تمام جزئیات با ربط و بی‏ربط بنویسید، بعد بدون پیش فرض و قضاوت‌های ذهنی فرض کنید این خواب متعلق به شخص دیگری است که شما از بیرون به آن نگاه می‏کنید، کاغذ را پیش روی خود بگذارید و به آن نگاه کنید.

سپس تصاویر خواب شامل: شخصیت‌ها، مکانها، رنگها، جملات، حیوانات، اشیاء و غیره را از روی متن نوشته شده استخراج نمایید و برای هر تصویر تمام تداعی‏های شخصی خود را بنویسید.

تداعی به مفهوم اینکه هرکدام از این تصاویر برای شما به چیزی غیر از ظاهر خودشان اشاره دارند. تداعی باید بشکل شعاعی نوشته شود یعنی همه آنها حول کلمه اصلی باشد نه در امتداد آن، مثلا فرض کنید کسی در خوابش یک لیوان دیده است، تداعی‏ها می‏تواند به شکل زیر باشد:

آب/ نعلبکی/ نوشیدنی/نوشیدن

و نه به صورت

آب/نوشیدنی/چای/قهوه/سردی/گرمی…

 

معمولا تداعی اول و دوم تداعی اصلی نیست و بهتر است به آنها بسنده نکنید و چند تداعی دیگر هم بنویسید. چون اکثر خواب‌ها از ناخودآگاهی شخصی نشات می‏گیرد بهتر است تمام تداعی‏های شخصی را بنویسم و دنبال تداعی‏های عمومی نباشیم مگر اینکه واقعا خواب شامل اسطوره‏ها و کهن الگوهای جمعی باشد یعنی از ناخودآگاه جمعی بیاید. البته میتوان بعد از اتمام تحلیل فردی خواب یکبار هم با نمادهای جمعی تداعی را انجام داد.

 

ارتباط دادن تصاویر رویا با تحرکات درونی

حالا دوباره به تصاویر برگردید و برای هر تصویر یکی از تداعی‏ها را انتخاب نمایید. برای انتخاب تداعی پیشنهاد رابرت الکس جانسون این است: کدام برای شما کلیک می‏خورد؟! یعنی انرژی روانی و حس خاصی نسبت به آن دارید، خیلی دنبال منطق نباشید، با تمرین کم‏کم متوجه خواهید شد.

بعد از انتخاب تداعی باید ببنید اکنون درکدام بخش روان شما چنین چیزی وجود دارد، چون خواب تصویر دنیای درونی شماست. دنبال یک پیام یا رسالت خاص و… نباشید.

بجز موارد بسیار استثنایی، اکثریت خوابهای ما به دغدغه‏ها و درگیری‌های بیرونی ما اشاره دارد و مجموعه آنها کنار هم یک پیام کلی از ناخودآگاه برای حرکت در مسیر فردیت است.

اولین سوال می‏تواند این باشد:

در این بازه زمانی چه درگیری ذهنی دارم؟

بنابراین حتما خواب‌ها باید تاریخ داشته باشد تا بتوان با اتفاقات بیرونی منطبق شود و بهتر است بلافاصله بعد از دیدن خواب آن را تحلیل کنیم. در این مرحله زمینه خواب خیلی کمک کننده است. مثلا اگر در خواب به شدت از چیزی ترسیدید، می‌توانید فکر کنید این روزها در بیداری بیشترین ترس شما کجاست؟ همان‏جا احتمالا موضوع خواب است و می‏توانید در آن دنبال تصاویر خواب بگردید.

تعبیر و تفسیر

حالا باید تداعی‏ها و تحرکات را کنار هم بگذارید و یک پیام و تعبیر از آن‌ها استخراج کنید. مراحل1و2 صد در صد باید توسط خود خواب بیننده انجام شود، اما در این مرحله می‌توان از یک شخص دیگر کمک گرفت.

این مرحله دشوار است به دلیل اینکه ناخودآگاه می‏خواهد به شما چیزی بگوید که ذهن خودآگاه به هیچ عنوان نمی‏خواهد سمت آن برود و شما اصلا فکرش را هم نمی‏کنید. همین نکته ای است که به ما می‏گوید چیزی‌که از قبل می‏دانستیم پیام خواب نیست!

مثلا: “من باید بیشتر تلاش کنم، این را که از قبل خودم می‌دانستم”. تعبیر خواب باید چیزی باشد که تا کنون اصلا به آن فکر نکردید یا به ذهنتان هم نرسیده است! چون ناخودآگاه همیشه می‏خواهد آنچه را که از آن غافلیم به ما بگوید.

اگر دو مرحله اول درست انجام شود، انجام مرحله سوم برای یک شخص دیگر راحت‌تر از خواب بیننده است، چون دیگران فیلترها و قضاوت‌های ذهنی شما را درباره مسائلتان ندارند و بهتر از شما متوجه مسئله می‏شوند.

معمولا بعد از شنیدن تعبیر درست یک آهان در ذهنتان ایجاد می‌شود به شرطی‌که یک حرف جدید باشد نه چیزی‌که قبلا می‏دانستید، پس ملاک آخر رزونانس ایجاد شده برای خود شماست.

همه تعبیرهای حاوی خودستایی و تعریف از شما اشتباه اند.

البته ممکن است در مورد مسیری که شک دارید به شما تاییدی داده شود، یا زوایای پنهان و تاریک آن آشکار شود. پیام نباید داستان باشد، باید صاف و پوست کنده و روزمره در دو یا سه جمله خلاصه شود. مثلا اگر میخواهد بگوید جنگجو را تقویت کن، دقیقا میگوید فلان کار را بکن!.

انجام آیین‌هایی برای قابل لمس ساختن رویا

بعد از دریافت پیام خواب و اطمینان از آن باید یک مراسم نمادین برگزار کنید تا به ناخودآگاه اعلام کنید پیام را دریافت کردید. می‏توانید در این مراسم نمادین از اجزا و تصاویر خواب هم استفاده کنید. بهترین مراسم، ساده‏ترین و راحت‏ترین مراسم است و

فقط نیت (انرژی درونی) در مراسم مهم است. رابرت جانسون می‌گوید اگر هیچ چیز به ذهنت نرسید می‏توانی به نیت خواب 10 دقیقه پیاده ‏روی کنی.

اکثریت بعد از دریافت پیام خواب این مراسم را جدی نمی‏گیرند اما این مراسم به طرز عجیبی تاثیرگذار است و پیام خواب را درونی می‏کند و باعث می‏شود راحت‏تر تحول درونی در جهت خواسته ناخودآگاه تجربه شود و همزمانی‏های بیرونی نیز بیشتر ملاقات شود. مراسم، پیام نمادین خواب بیننده به ناخودآگاه است و در واقع پلی است میان ایگو و سلف.

برای مراسم حتما باید کاری با بدن انجام شود(کار عملی) تا ناخودآگاه هم نیروها و انرژی‌هایش را در اختیار ما قرار دهد. کارهایی مثل مدیتیشن یا حرف زدن با کسی درباره خواب و.. فایده‏ای ندارد، حتما باید کار عملی که نمادی از پیام خواب باشد، انجام شود.

نویسنده: عاطفه قلمی

مراجع: کتاب انسان دو روح دارد (مجموعه مقالات یونگ) – کتاب تحلیل کاربردی خواب و رویا (رابرت الکس جانسون)