کهن الگوی دیونیسوس

چندان جای تعجب نیست که عناوینی همچون خدای جنگ، خدای عشق و یا حتی خدای مرگ، اساطیر مورد احترامی نزد مرد بوده اند و آیین و مراسم داشته اند و پیشکش های ارزشمندی هم دریافت میکرده اند. اما از آنجایی که اسطوره ها خوانشی از ابعاد روانی مختلف ماست، انتظار میرود اساطیری هم وجود داشته باشند که جلوه های پیش پا افتاده اما مهم زندگی را قهرمانانه زیست کرده اند. دیونیسوس (باکوس)، ایزد شراب و مستی و شوریدگی؛ یکی از همین قهرمان هاست.

کهن الگوی دیونیسوس، مادر میرا، پسر نامیرا

دیونیسوس حاصل یکی از روابط خارج از ازدواج زئوس است.ماجرا از این قرار است که زئوس عاشق شاهزاده ای تبسی به نام سمله میشود و به او میگوید هرچه بخواهد بی چون و چرا انجام خواهد داد و ایم حرف را به عنوان یک سوگند در برابر رودخانه ستیکس  میگوید تا به سمله ثابت کند که دلبسته اوست چرا که عهدی که در جوار ستکس بسته میشود به هیچ وجه شکسته نمیشود.

به نظر میرسد همه چیز خوب پیش میرود اما طبق معمول هرا ساکت نمیشیند تا شاهد خیانت زئوس به خودش باشد پس با حقه بذر آرزویی را به دل سمله می اندازد که باعث نابودی اش شود. با این کار سمله از زئوس میخواهد که با همان هیبت خداگونه و به عنوان شهریار آذرخش ببیند اما متاسفانه جبروت آسمانی زئوس به گونه ای است که هیچ موجود میرایی نمیتواند بعد از دیدن آن زنده بماند و زئوس به خاطر سوگندی که یاد کرده بود نمیتوانست این خواسته را رد کند و سمله بعد از دیدن هیبت زئوس  میسوزد و میمیرد و حتی گفته شده بعد از مرگش هم از آرامگاهش دود بلند میشده است.

چیزی که هرا نمیدانست این بود که سمله در آن زمان باردار بود و بعد از این حادثه زئوس جنین را در ران پایش مخفی کرد تا هنگام تولدش فرا رسد وپس از آن هرمس کودک را با خود برد و به پریان نیزا (نیسا) سپرد تا او را پرورش دهند.

نیزا زیباترین دره دنیا بود و هیچ انسانی آنرا با چشم ندیده بود و نمی دانست در کجا قرار دارد.بعضی ها می گویند پریان یا نیمف ها همان هیاد ها بودند که زئوس آنها را به صورت ستاره به آسمان آوردو در آن قرار داد یعنی ستارگانی که چون به خط افق نزدیک شوند با خود باران می آورند. بنابر این خدای تاکستان از آتش آفریده شد و باران او را به بار آوردیعنی همان گرمای سوزانی که انگور ها را به ثمر می رساند و آبی که نهال را زنده نگاه می دارد.

دیونوزوس برخلاف اتفاق تراژیکی که برای مادرش افتاد در آرامش و رفاه رشد کرد و سفرهای بسیاری میرفت و عموما به جز خوشگذرانی و کنجکاوی های مخصوص به خودش کار دیگری ازش سر نمیزد. اما میتوانست به شیوه خود کارها را پیش ببرد.

مشهور است که دیونوسوس به خاطر فضایی که در ان رشد کرده بود با زنان ارتباط زیادی داشت و حتی در کودکی لباس زنانه به تنش میکرده اند. از این رو تنها فرمانروایی است که به جای تسلط و فرمانروایی بر زنان از آنان حمایت میکرد و از همین رو در برخی نقاط یونان باستان زن ها او را می پرستیدند.

دیونوسوس به مکانهای مختلف سفر می کرد، در حالیکه عصایی از برگهای درخت مو در دست داشت و سوار بر ارابه ای بود که چند پلنگ آن را می کشیدند و زنهایی زیبارو که دلباخته او بودند، ملازم او بودند. به هر جا میرفت، شیوه کاشت درخت مو را تعلیم می داد و طرز تهیه شراب را به مردم آن منطقه آموزش میداد و کشورهایی که به روایت اسطوره محل عبور دیونوزوس بوده اند بعدها در آیین های میخواری و شهوت رانی خود به این خدای یونانی پیشکش تقدیم میکرده اند یا در پیشگاهش عبادت میکردند.

البته روایت تقریبا پرطرفدار دیگری هم درباره او هست که همپوشان زیادی با چیزی که گفته شد دارد. میگویند دیونوزوس را پس از تولد به پدر و مادری سپردند که متاسفانه براثر خشم هرا به جنون دچار شدند و دیونوزوس مجبور شد از دست آنها به سرزمین های دور فرار کند و بعد از آن برای امنیت بیشتر زئوس آن را به شکل بزی درآورد و تربیتش را به پریان سپرد.

دیونوزوس با پشت سر گذاشتن این حوادث در بزرگسالی هم  به جنون دچار شد و این مسئله او را شهره عالم کرد. به همین خاطر افراد زیادی با او و کیش او مخالف بودند چرا که خدایان المپ خواهان نظم و آرامش در برگزاری مراسم و آیین بودند  اما در مراسم هایی با محوریت پرستش دیونوزوس ائناد ها که آنها را باکانت ها هم می نامیدند حضور داشتندزنانی  که با نوشیدن شراب دیوانه و سر شوریده می شدند.

آنها به میان جنگلها و کوهستان ها می رفتند و فریادهای گوشخراشی می کشیدندچوبها و شاخه ها و یا ترکه های جوز کلاغ را به دست می گرفتند و آنها را بالای سر تکان می دادند و مستانه و از خود بی خود به این سو و آن سو می دویدند.هیچ چیزی جلو دارشان نبود.هرگاه وحوش را بر سر راه خود می دیدند آنها را قطعه قطعه می کردند و قطعات خونریز گوشت را می بلعیدند.

در افسانه‌های یونان، دیونیسوس یک جام خرگوشی داشت که هرچه از آن می‌نوشید هیچ‌گاه خالی نمی‌شد کیش دیونیسوس ترکیبی از کیش خدایان تراکیایی Trace و فریگیه‌ای و خدایان باروری و حاصلخیزی است که در مراسم آیینی و سالیانه برای بزرگداشت وی در یونان، در تاکستان‌ها و زمین‌های کشاورزی، مردم دور هم جمع می‌شدند و یک بز را قربانی می‌کردند و آواز می‌خواندند و سپس بز را قطعه قطعه کرده و در کل زمین پخش می‌کردند و اعتقاد داشتند که با این کار دیونیزوس باعث حاصلخیزی زمین می‌شود.

پرستش دیونیزوس همیشه در این دو اعتقاد کاملا متضاد و خیلی دور از هم متمرکز شده بود:در آزادی و شادی خلسه گونه،و در اعمال وحشیانه.خدای شراب می توانست این دو را به پرستندگانش بدهد. دیونیزوس در خلال داستان زندگی اش زمانی مهربان، دوست و گشاده دست و برکت دهنده انسانهاست و زمانی دیگر موجب تباهی و نابودی آنها.و همواره دیوانگی و خشونت با او همراه بود. در اسطوره ها آمده که هر کس که او را طرد کرد، دیوانه و وحشی شده و دست به خشونت و کشتار می زد.

درواقع همه چیز به این بستگی دارد که در آن لحظه مشخص چه چیزی بیشتر از همه احساسات او را درگیر میکند و شوری که او احساس میکند معمولا تعیین کننده کارهایی است که  از او سر خواهد زد و چون دیونوسوس با طبیعت مدام در ارتباط بوده و بر بودن بیشتر از انجام دادن تاکید دارد، در روانشناسی یونگ میتوان اینگونه گفت که او با انیمای خود ارتباط بسیار خوبی دارد و به همین دلیل در ارتباط با زنان نیز درک بالایی دارد و زنان نیز از مصاحبت با او لذت میبرند.

دیونوسوس در برابر آپولون

نیچه برای تمدن تأثیرگذار یونان باستان دو اصل محوری تمدن ساز را معرفی می کند: اصل «آپولونی» و اصل «دیونوسوسی»که به بیان ساده اینگونه معنا میشود که به شکل کلی همانقدر که آپولون به ساختار و قانونمندی متعهد است به همان میزان دیونوسوس میل به آشوب و بی نظمی دارد.

دینوسوس از قوانین و محدودیت ها فراری است. هرچقدر آپولون خشک و سرد است دیونوسوس منعطف و جاری است و ردپای تاثیرگذار هردو کهن الگو در جهان ما واضح است. به عقیده نیچه اگر انرژی دیونوسوس نبود آپولو روح نبوغ و خلاقیت را در دنیا میسوزاند و تعادل جهان را درواقع تعادل بین این دو نیرو رقم میزند به همان اندازه که آپولون سعی دارد با منطق و خط کش به دست مسائل را پیش برد، دیونوسوس به عرفان و ماوراالطبیعه پناه میبرد و این تقابل تا همیشه ادامه دارد.

دیونوزوس؛نوجوانی ابدی

دیونوزوس نمونه ای عالی از شخصی است که در روانشناس یونگی به عنوان نوجوان ابدی شناخته میشود. نوجوان ابدی کسی است که موفق نشده هویت مستقل و مستحکمی بسازد بنابراین در تمام زندگی در حالت استیصال و سرگردانی و تشویشی که عموما در سن نوجوانی دیده میشود به سر میبرد.

در روانشناسی یونگ معمولا عقده مادر مثبت میتواند منجر به این اتفاق شود وعقده مثبت مادر با حمایت های افراطی و مسئولیت پذیری بیش از اندازه مادر برای قرزندش معنا میشود. حال سوال اینجاست که دیونوسوس که حتی از بدو تولد مادر خود را ندید چرا یک نوجوان ابدی شد؟

باید گفت مادر واقعی دینوسوس در کنارش نبود اما او در عوض چندین مادر و مراقب داشت! خدایان و پریان و حتی انسان های میرا تماما مراقب و حامی او بودند و این باعث میشد او کمترین مسئولیت را در بین دیگران داشته باشد به علاوه که از دردسرها و سختی ها نیز یا با کمک زئوس یا همراهان دیگر نجات پیدا میکرد و معمولا هیچ چیز به شکل جدی ذهن او را به خود مشغول نمیکرد.

میتوان گفت نوجوان ابدی اقیانوسی به عمق یک سانتی متر است. او در عوض تمرکز و عمیق شدن در مسائل ترجیح میدهد بنابر خلق و هیجان لحظه ای دست به انجام کاری بزند و آن کار تا زمانی دوام دارد که شور کافی برای ادامه دادنش وجود داشته باشد.

این ماجرا در داستان اسطوره دیونوسوس هم به چشم میخورد. یکی از نشانه های آن سفرهای  پی در پی او به جاهای مختلف است او تا جایی در یک مکان میماند که برایش جذابیت داشته باشد. او در ارتباط با زنان هم همینگونه برخورد میکرد و تجربه بودن با آن زن برایش مهمر از تصاحب او بود.

نوجوانان ابدی از رقابت با سایر افراد دوری می کنند، چون اصلا آنها را در حدی نمی دانند که بخواهند با آنها رقابت کنند و در واقع خودشان را از جنس اینکه بخواهند با هر کسی هر نوع رقابتی را تجربه کنند، نمی دانند و خود را برتر و بالاتر می دانند. اغلب به روشی غیر از دیگران عمل می کنند.

آرکتایپ دیونیسوس شما را ترغیب می کند در احساسات خود غرق شوید، وظایف تان را نادیده بگیرید و حتی قرارهای خود را فراموش کنید. فردی که این چنین رفتار می کند، نمی تواند به سمت اهداف بلند مدت حرکت کند. چنین فردی توانایی تعهد دادن در روابط را ندارد و نظم و ترتیب برایش بیگانه است. به هیچ وجه زندگی ای عادی مثل دیگران ندارد. هر لحظه در حالی متفاوت است، یک لحظه ممکن است کاملا ناامید باشد و لحظه ی دیگر برای رسیدن به چیزی خوشحال و امیدوار شود.