خودشناسی چیست؟

ما انسان­ ها معمولا کسی را فرد صمیمی زندگی­مان می­دانیم که شناخت خوبی از همدیگر داشته باشیم و گاهی از یاد می­بریم هیچکس  از ذهن و بدنی که مالک آن هستیم به ما نزدیک­تر نیست پس ضروری ترین چیز شناخت «خود» جدا نشدنی از ماست و به همین دلیل مهمترین دغدغه ذهنی متفکران بزرگ تاریخ به همین مسئله خودشناسی می­ پردازد چرا که هر کسی که به نحوی توجهش به حضور خود در جهان و نقشی که درآن دارد جلب شود، با خودشناسی به شیوه خود با سوالات مختلف روبرو خواهد شد. همه ما به درجاتی مشتاقیم که بدانیم واقعا چه کسی هستیم و شاید به همین خاطر بر سر در معبد دلفی به جای هر جمله دیگری نقل قول سقراط (خودت را بشناس) نوشته شده است.

خودشناسی به چه معناست؟

خودشناسی را  می­توان معادل Self-knowledge یا Self Discovery  دانست. خودشناسی پایه و اساس  رشد و توسعه  مهارت های فردی و اجتماعی است. خودشناسی به شکل خلاصه پاسخی است به سوال دشوار من که هستم؟

خودشناسی جزو مقوله هایی است که آگاهانه یا ناآگاهانه در زندگی همه ما حضور دارد. هر جایی که ما به کیستی خود و چرایی کارهایمان فکر کرده ایم، تصمیم به بهبود زندگی داشته ایم، از اشتباهات تکراری خسته شده ایم، عادتی کهنه را کنار گذاشته ایم، متوجه ویژگی شخصیتی در خودمان شده ایم یا نگران آینده یا حتی دلتنگ گذشته بوده ایم، در واقع به درجات مختلف شناختی از روان و مکانیسم روانی ما حاصل شده و به عبارتی در مسیر خودشناسی بوده ایم.

خودشناسی جزو حوزه هایی است که افراد زیادی از جنبه های گوناگون به آن پرداخته اند  اما معمولا جنبه ای از خودشناسی که عموم مردم بیشتر با آن در تماس هستند و با آن به دنبال راه حل مشکلات خود میگردند، خودشناسی در حوزه روانشناسی است.

از مکتوبات به جامانده از قدیمی ترین متفکران گرفته تا  جستجوهای بی امان مردم امروز در پیدا کردن مسیر درست یا پیدا کردن دلیل اشتباهات زندگی همه و همه نشان دهنده این است که خودشناسی دغدغه ای همیشگی و دائمی برای بشریت بوده است.

در واقع این ما نیستیم که به سراغ خودشناسی می­رویم بلکه خودشناسی مسئله ای است که طی شرایطی برای ما دغدغه می‌شود و توجه ما را به خود جلب می­کند. اما بسیاری از انسان­ها این دغدغه را یا نادیده می­گیرند یا با چیزهای دیگر سعی در پرت کردن حواسشان دارند و یا برای روبرو شدن با آن به قدر کافی آماده نیستند.­

خودشناسی چه تاثیری در زندگی من دارد؟

جواب مختصر و مفید به این سوال این است که خودشناسی کمک می­­کند تسلط بیشتری بر افکار تصمیمات و رفتارهایمان داشته باشیم و به اصطلاح افسار زندگی خود را به دست بگیریم. تا وقتی که ما از شناخت خود محروم هستیم گذران عمر شبیه به گم شدن در جنگلی  تاریک است. در هر لحظه خطرات بسیار در کمین است و پیدا کردن راه خروج تقریبا غیرممکن به نظر می­رسد و احتمالا بدون اینکه بدانیم  بارها  و بارها مسیر اشتباهی را برای خروج امتحان می­کنیم.

آلن دوباتن می­گوید: فقدان خودشناسی شما را در برابر تصادفات و خواسته­های اشتباه قرار می­دهد. این مهمترین دلیل برای اهمیت قائل شدن برای مهارت خودشناسی است. خودشناسی به ما کمک می­کند چرایی رفتارهای خود را بفهمیم و آگاهانه تر تصمیم بگیریم و بنابراین کمتر در تله های روانی و موقعیت­ های آسیب­زا قرار بگیریم. همچنین خودشناسی تسلط و آگاهی ما نسبت به حوزه عواطف و احساسات را نیز افزایش می­دهد  اگر احساسات و عواطف ما متناسب با موقعیتی که در آن هستیم نباشند، قادر به شناسایی آن­ها هستیم و تا حد زیادی می­توانیم آنها را اصلاح کنیم.

همچنین بهبود کیفیت زندگی بدون خودشناسی میسر نیست. برای ارتقای کیفیت هر وجهی از زندگی لازم است که قبل از هر چیز استعدادها، محدودیت­ها، قابلیت­ها  علایق واقعی خود را بشناسیم، آنها را بپذیریم و در صورت امکان برای تغییر دادن آن­ها تلاش کنیم. در نهایت اینکه خودشناسی نگاه ما به انسان­های دیگر و به شکل کلی جهان تغییر می­دهد و در نتیجه برداشت متفاوتی از  رفتار دیگران و  مسئولیت ما در قبال آن­ها و همچنین حق و حقوق خود در روابط با دیگران خواهیم داشت.

خودشناسی؛ پروژه ای به درازای یک عمر

اولین چیزی که باید درباره خودشناسی یاد بگیریم این است که خودشناسی جاده ای بی­ انتها و یک­طرفه است. از هر زمانی که شناخت خود را آغاز می­کنیم دیگر انسان سابق نخواهیم بود. فرقی نمی­کند که چقدر در این راه موفق باشیم یا تا چه اندازه در شناخت خود عمیق شویم در هرحال تغییراتی هرچند جزئی در جهان ­­بینی ما به وجود خواهد آمد و حتی اگر رفتار ما متحول نشود بازهم زندگی ما را به  مسیری متفاوت خواهد کشاند. اما چرا خودشناسی به این اندازه زمان­بر است؟ چرا نمی­توان مانند بسیاری از مهارت­های دیگر طی یک دوره چند ماهه یا چند ساله آن را فرا گرفت و باقی عمر را آسوده زندگی کرد؟

شاید تصور کنید شخصیت هر آدمی تقریبا در تمام طول عمرش ثابت است و بنابراین اگر یکبار عمیقا  روان خود را بکاود به شناخت خوبی خواهد رسید و از این شناخت در مسیر زندگی بهره خواهد برد اما این تصور کاملا اشتباه است. اگرچه گذشته شخصی ما معمار بخش قابل توجهی از شخصیت ماست و  خلق و خوی ما هم به نسبت زیادی وابسته به ژنتیک ماست اما تاثیر محیط بر انسان و همچنین انسان بر محیط را نیز هیچ وقت نباید دست کم گرفت. به لحاظ نورولوژیکی همان­قدر که مغز انسان قادر به ایجاد تغییراتی در محیط است، محیط و مهمتر از آن تجربیات هم قادر به تغییر دادن مغز ما و در نتیجه شخصیت ما هستند.

به عبارتی از سر گذراندن هر رخداد مثبت یا منفی ولو به اندازه ای ناچیز ساختمان شخصیتی ما را دستخوش تغییر می­کند و هرچقدر از روان سالم­تری برخوردار باشیم از این تجربه ها استفاده بهینه تری در مسیر خودشناسی خواهیم داشت و هر چقدر آسیب های روانی، نابهنجاری های رفتاری  در ما پررنگ تر باشند مسلما این تجریبات نه تنها کمکی به خودشناسی ما نمی­کنند بلکه احتمالا آسیب­ های بیشتری را سبب می­شوند و در بهترین حالت باعث رشد نخواهند شد. اما در مجموع خودشناسی پدیده ای پویاست و فرمول یا مدت زمان خاصی ندارد و بسته به موقعیت، سن، محیط اجتماعی و خانوادگی و جغرافیایی و عامل های مختلف دیگر عملکردی متفاوت داشته باشد از این رو لازم است ما هم در برابر آن انعطاف پذیر­تر باشیم.

تفاوت بین خودشناسی و خودآگاهی

خودشناسی و خودآگاهی  دو واژه  در حوزه روانشناسی هستند که معمولا زیاد به گوشمان می‌خورند و ممکن است با هم اشتباه گرفته شوند اما در واقع باهم تفاوت زیادی دارند. همانطور که گفتیم خودشناسی یعنی تلاش ما برای آگاه شدن از نقطه قوت و نقطه ضعف های شخصیتی ما و همچنین درک اینکه چه چیزهایی را میتوانیم تغییر دهیم و چه چیزهایی را تنها میتوانیم به همان شکلی که هستند بپذیریم. خودشناسی مرتبط با تاریخ زندگی ما از بدو تولد تا به اکنون و حتی نگرش ما نسبت به آینده است اما خودآگاهی به لحظه حال و بودن ما در این لحظه بستگی دارد.

خودآگاهی یعنی علم به اینکه هم‌اکنون در درون من چه می‌گذرد. چه احساسی دارم و در حال انجام چه کاری هستم. برخلاف خودشناسی خوداگاهی جاده ای دو طرفه است. ممکن شما در لحظاتی از عمر خود یا در موقعیت هایی به خصوص و با تکنیک هایی ویژه خودآگاهی بالاتری داشته باشید و از طرف دیگر ممکن اس به حدی درگیر فعالیت های روزمره و چالش های زندگی مدرن شوید که  خودآگاهی شما به کمترین میزان برسد

چالش های مسیر خودشناسی

احتمالا اولین جرقه هایی که  توجه ما را به مسئله خودشناسی جلب خواهند کرد ناخواسته باشند و نکته های ریز و درشتی از روابط، اهداف، ارزش ها ، باورها و حتی ویژگی های شخصیتی خودمان یا دیگران برای ما سوال برانگیز و جالب یا حتی نگران کننده باشند و ما را به سمت پیدا کردن پاسخ و تامل بیشتر درباره موضوع سوق دهند اما ماندن در مسیر خودشناسی  یک تلاش کاملا آگاهانه است که به اراده ای قوی، ذهنی کاملا مشتاق  و با حداقل میزان سوگیری و تعصب و همچنین مطالعه و بازنگری مداوم افکار احتیاج دارد.

به مین دلیل تعداد انسان هایی که خودشناسی در متن زندگی آن­ها گنجانده شده و روز به روز نسبت به ابعاد وجودی و ساختمان ذهنی خود آگاه تر می­شوند اندک است. خودشناسی به معنای واقعی کلمه طولانی ترین، دشوارترین و در عین حال شگفت­ انگیز ترین پروژه زندگی هر آدمی است و بنابراین انرژی و صبر بالایی می­طلبد.

علاوه بر این در مسیر خودشناسی مهمترین چیز صداقت با خود است چون زمانی خودشناسی برای ما ثمر خواهد داشت که حقیقتی را که از آن دریافت میکنیم بدون تحریف و انکار بپذیریم و شاید این سخت­ترین قسمت این پروژه تمام وقت است. خودشناسی واقعی علاوه بر نقاط مثبت  توانمندی ها ما را از وجود سیاهی های درون و ضعف های وجودی آگاه می­کند.

به ما نشان می­دهد که چه چیزهایی هیچگاه قابل تغییر نیستند و چه چیزهایی به خاطر کم­کاری هایی که داشته ایم هیچگاه تغییر نکرده اند. متعهد بودن به حقیقتی که خودشناسی عیان می­کند کار ساده ای نیست و به همین دلیل حتی بسیاری از کسانی که به خودشناسی علاقه دارند و مشتاق بهتر شناختن خود هستند هم در نیمه راه آن را رها می­کنند یا اینگونه توجیه می­کنند که هرآن چیز که باید را یاد گرفته اند و دیگر چیزی برای کشف کردن در خود نمی­بینند.

یا برخی از افراد اصولا خودشناسی را کار چندان مفیدی نمی­دانند  تصور می­کنند هرآنچه برای زندگی نیاز دارند در جهان بیرون قابل حصول است و گشت و گذار در دنیای درون اساسا کار بیهوده و بی ­سرانجامی است و اتفاقا این گروه بیشترین آسیب را به خود و دیگران می­زنند چون آگاهی کم از خویشتن جهان­ بینی ما را بسیار محدود می­کند که مشخصا دردسرهای زیادی به همراه خواهد داشت.