موضوع این مقاله بررسی دو بخش مهم و اصلی روان یعنی خودآگاه و ناخودآگاه، محتویات، بخشها و تاثیرات مهم هر بخش و سیر تکاملی آنها در زندگی انسان می‏باشد.

ضمیرآگاه یا خودآگاه

ضمیرآگاه عنصری پیچیده در روان است که همچنان معماهای نگشودنی و پرسشهای بی پاسخی در خود دارد. فهم ضمیرآگاه از این جهت مهم است که انسان ناچار است بطور مداوم مواردی را که تحریف شده یا نادرست به تصویر کشیده شده است، بازبینی کند.

با بررسی نقادانه‏تر مشخص می‏شود که بسیاری از چیزهایی که انسان شناخت می‏داند در حقیقت چیزی جز یک باور یا پیش‏داوری شخصی که برگرفته از مواردی مانند: ادراکات نادرست و تحریف شده، دلبستگیها و تمایلات شخصی، شنیده‏ها و شایعات، خیالپردازی‏ها و یا حدسیات نیست. با گذر زمان بسیاری از باورهای انسان به یک امر بی چون و چرا و قطعیتی معتبر و قابل اعتماد درآمده که دو دستی به آن چسبیده‏ است.

آگاهی

در تعریفی ساده می‏توان گفت آگاهی باخبری، بیداری و هوشیاری است. وضعیت دیدن هر فرد و ثبت اتفاقاتی که در درون و بیرون او رخ می‏دهد. رشد و تکامل آگاهی به معنی اضافه شدن محتویات معینی به ضمیرآگاه می‏باشد. میزان درک هر شخص از روان یا هر چیز دیگری کاملا به وضعیت آگاهی او بستگی دارد. آگاهی مانند فضایی است که محتویات روانی به شکل گذرا در آن جای گرفته اند.

ایگو (من)

یونگ ایگو (من) را مرکز آگاهی انسان و درگاه ورود هر چیزی به آن فضای درونی پهناوری، که به آن روان می‏گوییم، می‏‌داند. در واقع ضمیرآگاه بر ایگو مقدم است، هرچند سرانجام ایگو مرکز آن می‏شود. ایگو کانون آگاهی و مرکز حیاتی است. ایگو در اساس با محتویات اکتسابی ضمیرآگاه شکل نمی‏‏‌گیرد، و به واسطه آنها تعریف هم نمی‏‌شود.

بلکه مانند آهن ربایی است که این محتویات را در کانون هشیاری پابرجا نگه می‏دارد. مرکزی است در آگاهی که از همان بدو تولد وجود داشته است، نتیجه دسترنج و نگهداری و پرورش پدر و مادر و دستاورد رشد و تکامل انسان نیست بلکه یک چیز فطری و مادرزادی است، اگرچه می‏تواند در مواجه با واقعیات عینی رشد کند و نیرو بگیرد، اما هسته‏ی آن موهبتی است که با نوزاد سرشته شده است.

برخلاف برداشت شرقی‌‏ها، یونگ می‏‌گوید بدون ایگو در بودن آگاهی تردید وجود دارد. اگرچه بعضی از کارکردهای ایگو می‏‌تواند به حالت تعلیق درآید و یا ظاهرا ناپدید شود بی آنکه هوشیاری بطور کامل از بین برود و در یک بازه زمانی کوتاه شکلی از آگاهی بدون ایگو پدیدار شود که نشانه چندانی از یک کانون اراده (ایگو) در آن دیده نمی‏‌شود، یعنی امکان ایجاد شکل خاصی از آگاهی بدون حضور ایگو. این نظریه در ادامه بیشتر توضیح داده خواهد شد.

از دید یونگ این ایگو است که تا اندازه زیادی تعیین میکند کدام محتوای روان در قلمرو آگاهی بماند و کدام به ته ناخودآگاه رانده شود. همچنین ایگو می‏تواند از اندوخته‏‎ی موجود در ناخودآگاه محتویاتی را برگرداند و بازیافت نماید به شرطی که:

الف: مسیر این محتویات بوسیله مکانیزمهای دفاعی مانند واپس زدن و سرکوب که تعارضات حل نشدی را بیرون از قلمرو آگاهی نگه میدارند، سد نشده باشد.

ب: پیوند تداعی کننده‏ی این محتویات با ایگو به اندازه کافی استوار و آموخته شده باشد.

رابطه ایگو با آگاهی

یونگ ایگو را مرکز میدان آگاهی می‏داند و فاعل هر عمل آگاهانه‏ای که فرد انجام می‏دهد و از آن به عنوان شخصیتی تجربی یعنی همان تجربه‏ای که  فرد بدون هیچ میانجی از خودش دارد، نام می‏‌برد. ایگو تجربه ما از خودمان به عنوان مرکز یک میل و خواسته، اندیشه و کنش است. رابطه‏ای که یک محتوای روانی با ایگو برقرار می‏کند، ملاک به آگاهی درآمدن آن محتواست، چون هیچ محتوایی نمی‏تواند به سطح آگاهی برسد، مگر آنکه به فاعل (ایگو) معرفی شود.  ایگو مانند آینه ای است که روان خودش را در آن می‏بیند و به خودش آگاه می‌‏شود.

با این نگاه میزان ورود هر محتوای روانی (یک احساس، یک فکر، یک خیال و….) به حوزه آگاهی به شدت درگیر شدن آن با ایگو و اندازه بازتاب دادنش توسط ایگو بستگی دارد. اگر تنها گوشه و کناره‏های یک محتوا روانی یا به شکلی مبهم و گنگ، به آگاهی درآمده باشد، به این معنی است که آن محتوا هنوز ادارک نشده و در برابر سطح بازتابنده‏ی ایگو قرار نگرفته است.

در کل ضمیرآگاه مقوله گسترده‏تری از ایگو است و چیزی‏های بسیار بیشتری از آن را شامل می‏شود. البته ایگو هم می‏تواند مانند آگاهی تعالی پیدا کند، و پایدارتر از محتویات خاصی شود که در یک لحظه معین فضای ضمیرآگاه را در دست دارد.

جدایی آگاهی از محتویات آن

از جنبه‏ی نظری میتوان آگاهی انسان را از محتویات آن یعنی از هویت، اندیشه‏ها، خاطرات، تخیلات، احساس‌ها، تصاویر ذهنی و کلمات که در فضای آن جای گرفته، جدا کرد، هرچند در عمل این کار کما بیش نشدنی است. در حقیقت گویا تنها استادان بسیار پیشرفته‏‌ی معنوی بتوانند به شکل پذیرفتنی از پس این جداسازی بر بیایند. تنها یک فرزانه راستین می‏تواند آگاهی را از محتوای آن جدا کند و آن را جدا نگهدارد. برای اکثر افراد، آگاهی بدون داشتن محملی با ثبات که به آن پشت گرم باشد، پدیده‌ه‏ای بسیار گذرا و ناپایدار خواهد بود.

آنچه اساس و جوهره آگاهی را فراهم می‏کند و تا اندازه‏ای به ما احساس استواری و پیوستگی می‏بخشد، بیشتر به کمک گواه‏ها و درون مایه‏های با ثبات و پایداری مثل صورتهای ذهنی، خاطرات و اندیشه‏ها به دست می‏‌آید. اینها تشکیل دهنده اساس پیوستگی آگاهی هستند، هرچند پژوهش‏ها نشان داده، محتویات و کارکردهای ایگویی آگاهی (مانند اندیشیدن، یادآوری، حرف زدن، شناخت تصاویر و چهره‌‏های آشنا)، در حقیقت شکننده‏‌تر از خود آگاهی هستند، مثل وقتی که شخص حافظه اش را از دست داده، اما همچنان هوشیار است.

ناخودآگاه

اگر روان را یک فضای سه بعدی در نظر بگیریم، زمین ضمیرآگاه ماست و تمام اتمسفر اطراف آن را ناخودآگاه تشکیل می‏دهد. ناخودآگاه بزرگترین بخش روان انسان است یعنی تمام قلمرویی که از دسترس بخش آگاه یا هوشیار خارج است و همه آن چیزی است که ما نمی‏دانیم. یونگ ناخودآگاه را به دو بخش تقسیم می‏کند.

1. ناخودآگاه شخصی: همان طور که از نام آن مشخص است، به آن بخش از ناخودآگاه اشاره دارد که با تاریخچه زندگی شخص مرتبط است، و زمان تولد تا اکنون را در بر می‏گیرد. محتوای این بخش به سه دسته تقسیم می‏شود:

الف) خاطرات و رویدادهایی که بخاطر کمرنگ بودن یا گذشت زمان فراموش شده‏اند و بعضی از آنها با کمی تلاش دوباره می‏توانند در دسترس خودآگاه قرار بگیرند.

ب) خاطرات و اتفاقات خیلی دردناک که دفن یا سرکوب شده‏اند. بخش بزرگی از این نوع خاطرات مربوط به دوران کودکی هستند، یعنی زمانی که فرد توانایی لازم برای رویارویی با رخدادهای ناگوار را ندارد و مکانیزمهای دفاعی روان از راه  سرکوب این خاطرات امکان ادامه حیات و بقا را برای فرد فراهم می‏کند.

ج) جنبه هایی از فرد که از دید خودش و دیگران(فرهنگ خانواده و فرهنگ جاری در دنیای بیرون) پذیرفتی نیستند و برای همین در بخش تاریک ناخودآگاه پنهان می‏شوند.

دو دسته آخر گره‌‏های نیرومندی در ناخودآگاه تشکیل می‏‌دهند و بر تمام جنبه های زندگی فرد اثر می‏‌گذارند ولی این تاثیر بیرون از حوزه‏‌ی آگاهی او است.

2. ناخودآگاه جمعی: یونگ وقتی به رویاها و خیالپردازی‏های بیمارانش بیشتر توجه کرد، متوجه شد که محتویات ناخودآگاه بیش از عقده‏های شخصی فرد است. او ساختارهایی پیدا کرد که در همه انسانها مشترک بود و این ژرفترین لایه روان را ناخودآگاه جمعی نامید. این بخش بسیار گسترده‏تر و عمیق‏تر از ناخودآگاه شخصی است و میتوان گفت میراث روانی گونه‏ی بشر را دربر دارد. ناخودآگاه جمعی قلمرو غرایز و کهن الگوهای جهان شمول انسانی است.

این کهن الگوها در طول زمان وجود داشته‏اند و انسانهایی که خیلی وقت پیش زندگی می‏کردند آنها را زیسته‏اند و هرگاه به این کهن الگوها انرژی داده شود، بیدار و فعال می‏شوند. ناخودآگاه جمعی حوزه استعدادها، توانایی‏های بالقوه و امکانات است و به عبارت دیگر هرآنچه ما برای “شدن” به آن نیاز داریم، در این قلمرو قرار دارد.

 محتویات ناخودآگاه

محتویات ناخودآگاه  به سه دسته تقسیم می‏شود:

• الف: محتویات زیر آستانه‏ای گذرا، یعنی محتویاتی که میتوان آنها را به شکل ارادی باز تولید کرد (حافظه).
• ب: محتویاتی که نمیتوان آنها را به شکل ارادی باز تولید کرد.
• ج: محتویاتی که هرگز نمی‏توانند به آگاهی درآیند. این دسته، این تعریف از ناخودگاه که آن را بخشی از روان انسان میدانند، اندکی مخدوش میکند و نشان می‏دهد ناخودآگاه به جایی میرسد که دیگر در زمره روان به شمار نمی‏آید و بخشی از آن در منطقه غیر روانی (شبه روانی) جای می‏گیرد، یعنی در جهانی فراسوی روان و اینجا محدوده رازهای بزرگی چون ادراکات برون روانی، همزمانی‏ها، شفای شگفت انگیز بدن و… می‌‏باشد. درباره این دسته که بیشتر اوقات در محدوده ناخودآگاه جمعی قرار دارند، در ادامه توضیحاتی داده خواهد شد.

دسترسی به ناخودآگاه

یکی از ابزارهایی که در آغاز قرن بیستم برای دسترسی به ناخودآگاه ابداع شد آزمون تداعی واژگان بود که بعدها توسعه پیدا کرد. در این آزمون با گفتن کلمات محرک هیجانات عاطفی ایجاد شده در ضمیرآگاه شخص اندازه‏گیری و همراه با پاسخهای کلامی ثبت می‏شود. با این روش وجود عقده‏ها (خوشه‏های هیجانی) در ناخودآگاه فردی اثبات شد و مشخص گردید که آنها مانند ماهواره‏هایی که در اطراف زمین هستند، خودآگاه را احاطه کرده‏اند.

در مورد دسترسی به ناخودآگاه جمعی اوضاع بسیار پیچیده‏تر است. یونگ معتقد بود این حوزه از روان، مرز بیرونی ندارد و کم‏کم کرانه‏های بیرونی آن در یک منطقه شبه روانی ناپدید می‏شود. او شبه روان را اصطلاحی برای فرآیندهایی می‏دانست که روان‏گونه هستند نه به راستی روانی، یعنی اطلاعاتی غیرقابل شناخت و غیرقابل کنترل(غیر روانی) که قابلیت روانی شدن دارند. غرایز و کهن الگوها از ساکنان اصلی ناخودآگاه جمعی هستند.

در تجربیات واقعی، غرایز و کهن الگوها همواره به شکل مخلوط و آمیخته به هم وجود دارند، از برخورد این دو در ناخودآگاه و ایجاد کشمکش بین آنها و در نهایت یکی شدنشان با یکدیگر، واحدهای انرژی و انگیزشی ایجاد می‏‌شوند که به شکل امیال، تلاش‏ها، اندیشه‏‌ها و.. در ضمیرآگاه پدیدار می‏‌شوند، یعنی آنچه ما در روان تجربه می‏کنیم، ابتدا در ضمیر ناخودآگاه روانی سازی و سپس بسته بندی می‏‌شود.

این محتویات ناخودآگاه در قالب شهود، تصورات، رویاها، ادراک سائق غرایز، هیجانات عاطفی و افکار به ضمیرآگاه رخنه می‏کنند. در این شرایط ایگو باید این انبوه فزاینده محتویات ناخودآگاه را سبک سنگین کند، ارزش آنها را بسنجد و تصمیم بگیرد که در مورد آنها عملی انجام بدهد یا ندهد، چون ناچار است با این تهاجم از سوی فضای درونی انسان، به گونه ای اخلاقی برخورد کند.

در نهایت همانطور که یونگ بارها اشاره کرد “ناخودآگاه” حقیقتا “ناخودآگاه” است و مسیر از ناخودآگاه به خودآگاه کاملا یک طرفه است، بنابراین تلاش بشر برای شناخت آن همچنان در محدوده فهم پیام‏‌هایی است که ناخودآگاه از راه‌هایی که بیان شد، به شکل کاملا خودمختار به خودآگاه ارسال می‏‌کند.